dinsdag 15 juli 2014

Selfie

Als mensen ergens goed in zijn, dan is het zich bezig houden met zichzelf. We turen uren in de spiegel, geven zuurverdiend geld uit aan spullen die we eigenlijk niet willen om een goede indruk te maken, en vragen ons om de haverklap af of we wel gelukkig zijn…. En zijn we dat niet, dan gaan we praten met iemand die ervoor is opgeleid om te praten met mensen over zichzelf, omdat gewone burgers hier hun tijd niet mee willen verdoen. Die zijn immers te druk met zichzelf.

We zijn enorm zelfbewust, maar hoe kan het ook anders, als kroon op de schepping. Mijn kat maakt zich niet zo druk om zichzelf, en likt rustig zijn eigen krent in de vensterbank, ongeacht het aantal toeschouwers. De meeste andere dieren hebben trouwens weinig last van een sterk ontwikkeld zelfbewustzijn, en de vraag is of ze daarmee niet enorme mazzel hebben. Een van de meest voorkomende angsten bij mensen (jaarlijks ongeveer evenveel als het aantal inwoners van Utrecht) is de sociale fobie, de angst voor wat mensen wel niet van je denken. Dus of je bewust zijn van jezelf nu zo een zegen is dat durf ik te betwijfelen, het kost in ieder geval een hoop tijd. Dat heeft millennia van filosofen, geestelijk leiders, en andere denkers er echter niet van weerhouden het zelfbewustzijn als unieke menselijke eigenschap te karakteriseren, en als bewijs voor de mens als bovenaan de ladder van al wat leeft; de scala natura, zoals de Grieken zo mooi zeiden tussen grondleggen van de cultuur door. Een beetje flauw van die Grieken natuurlijk wel, want als je het enige dier bent dat dingen kan beweren, komt het je wel heel goed uit dat dat ‘beweren’ je het beste dier op aarde maakt. Als de gouden standaard ‘overleven in de natuur’ was, kwamen we er maar bekaaid vanaf. 

Maar goed, een terechte vraag is wel of we nu echt de enige dieren zijn die een zelfbewustzijn hebben, of dat we ons te rijk hebben gerekend. Een klassieke test om te kijken of iets of iemand deze kunst beheerst, is door menig ouder bij zijn kinderen uitgeprobeerd. Ik kon het ook niet laten, het is ook te makkelijk om niet te doen. De test gaat als volgt: als het kind slaapt, zet je met een stift een stip op zijn voorhoofd, wacht vervolgens tot het kind wakker wordt, en positioneer hem voor een spiegel. En dan afwachten of ‘ie met zijn hand zijn voorhoofd aanraakt. Als ‘ie dat doet, snapt ‘ie blijkbaar dat die stip op zijn eigen hoofd zit, en niet op dat van die figuur in de spiegel, een inzicht waar het gemiddelde kind anderhalf jaar voor nodig heeft om het te snappen. De meeste andere dieren snappen het echt nooit, maar de afgelopen jaren zijn er wel steeds meer voor de proef geslaagd. Het rijtje zelfkenners bestaat op dit moment uit chimpansees, gorilla’s, bonobo’s, orang-oetans, dolfijnen, orka’s en olifanten (dan wel onder de voorwaarde van een enorme spiegel). Recentelijk heeft een vogel zich toegevoegd aan ons illustere gezelschap; ook eksters blijken danig onder de indruk wanneer wetenschappers hun mooie verenpak bekliederen. Een beperkte mate van zelfbewustzijn delen we dus met veel mededieren, en je kunt die capaciteit dan ook beter zien als een continuĆ¼m, tussen schaamteloos je eigen krent likken op de vensterbank enerzijds, en om je heen kijken na een scheet tijdens boswandeling in de middle of nowhere anderzijds…

Ergens in de menselijke evolutie hebben we dus een afslag gepakt, en heeft ons zelfbewustzijn enorme proporties aangenomen, waarschijnlijk hand in hand met de ontwikkeling van taal en empathie. Ongetwijfeld heeft het zijn functie gehad, en de mens in staat gesteld de wereld naar zijn hand te zetten. Maar naar mijn idee is deze ontwikkeling inmiddels wel op een doodlopend weggetje terechtgekomen, zich cumulerend in het doorgeslagen individualisme van de afgelopen halve eeuw. Alle Nederlandse kinderen zijn of hoogbegaafd, of hypersensitief, of ‘uit een nieuwe tijd’ (geloof me, ze bestaan). Ouders met een gewoon kind mogen zich gelukkig prijzen met een dergelijk unicum. Geen wonder eigenlijk ook dat onze kinderen zo zijn, want alle volwassenen in dit land zijn druk met zelfontplooiing, hun eigen ding doen, lekker leuk leven, en regelmatig een stukje zelfverrijking, omdat ze anders niet aan zichzelf toekomen. De middelen om dit te bereiken zijn dan ook eindeloos; variĆ«rend van tijdschriften, zelf-hulp-boeken, psychologieopleidingen, meditatiecursussen, en sportscholen. Zeer recentelijk heeft deze collectieve navelstaarderij zijn eigen allegorie opgeleverd: de selfie. Jawel, een foto van het middelpunt van het universum, Gij Zelf! Op het moment dat een apparaat dat bedacht is om mensen met elkaar te laten praten, alleen nog maar gebruikt wordt om zichzelf te verheerlijken, moet er iets mis zijn gegaan. Het individualisme, dat weinig meer heeft opgeleverd dan reality-tv en consumptiemaatschappij met graaiende kapitalisten, kan niet de bedoeling zijn. Tijd om de rem in te drukken, en onze zelfzuchtige focus wat te verbreden.

Gelukkig is er hoop.


Ik voel een kentering op gang komen. Recentelijk las ik het volgende bericht op nu.nl: ‘Prorail bezorgd om selfies op het spoor’. Prachtig. Evolutie in haar zuiverste vorm.